ગીતામૃતમ..બ્રહ્મ તત્વ શું છે?

ગીતાના આઠમા અધ્યાય અક્ષરબ્રહ્મયોગમાં અર્જુન ભગવાનને સાત પ્રશ્નો પુછે છે. બ્રહ્મ શું છે? અધ્યાત્મ શું છે? કર્મ શું છે? અધિભૂત શું છે? અધિદૈવ શું છે? અધિયજ્ઞ શું છે? અને પ્રયાણકાળે ઇશ્વરને કેવી રીતે જાણી શકાય? આ સાત પ્રશ્નોના જવાબ આપવામાં આ અધ્યાય પૂરો થાય છે.આ અધ્યાયમાં પ્રયાણકાલની વાત સૌના માટે વધુ ઉપયોગી બતાવી છે.મરણપથારીએ પડેલા માણસ આગળ આ અધ્યાય વાંચવો જોઈએ અથવા મૃત્યુ પછી શાંતિપાઠ માટે આ અધ્યાયનો પાઠ કરવો જોઈએ.

ભગવાન કહે છે કે પરમ અક્ષર બ્રહ્મ છે.અહી બ્રહ્મ શબ્દની સાથે પરમ અને અક્ષર વિશેષણ આપવાથી આ શબ્દ સર્વોપરી સચ્ચિદાનંદ અવિનાશી નિર્ગુણ નિરાકાર પરમાત્માનો વાચક છે.

આ દ્રશ્યમાન જગતને બનાવનાર,ચલાવનાર અને વિનાશ કરનાર બ્રહ્મ નિરાકાર છે.પરબ્રહ્મ પરમાત્મા નિરાકાર અને જાણવા યોગ્ય છે.બ્રહ્મવેત્તાની કૃપાથી તેને માનવ શરીરમાં રહીને જાણી શકાય છે કેમકે બ્રહ્માનુભૂતિ જ મનુષ્ય યોનિની સાર્થકતા છે.પરબહ્મનું જ્ઞાન પ્રદાન કરનાર વિભૂતિને સંત નિરંકારી મિશન સદગુરૂ કહે છે.પરબ્રહ્મ ૫રમાત્મા સૃષ્ટિના કણ કણમાં વ્યાપ્ત હોવા છતાં સંપૂર્ણ દ્રશ્યમાન જગતથી ન્યારા છે.તમામ દ્શ્યમાન સૃષ્ટિ‍ માયા છે જે પરીવર્તનશીલ છે,સમાપ્ત થનાર છે.આ પાંચ ભૌતિક સૃષ્ટિના સમાપ્ત થતાં ૫ણ જેનો નાશ થતો નથી તે નિર્ગુણ નિરાકાર ૫રબ્રહ્મ પરમાત્મા છે.૫રમાત્મા નિરાકાર હોવા છતાં અનુભુતિગમ્ય છે,જાણવા યોગ્ય છે.

સદગુરૂના માધ્યમથી ૫રમાત્માનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યા બાદ જ ભક્તિની શરૂઆત થાય છે.બ્રહ્મજ્ઞાન ભક્તિનું સાધ્ય નહી પરંતુ સાધન છે.ભગવાનને જાણ્યા ૫છી જ આપણામાં દૈવી ગુણોનો પ્રવેશ થાય છે. પ્રાણીમાત્રમાં સર્વવ્યાપી ૫રમાત્માનો અનુભવ કર્યા પછી જ દ્રેતની ભાવના દૂર થાય છે,પોતાપણાનો ભાવ જાગે છે,પ્રેમ ઉત્પન્ન થાય છે,તમામની સેવા કરવાની પ્રેરણા મળે છે.સર્વ શક્તિમાન પરમાત્માને અંગસંગ જાણ્યા બાદ જ અહમ્ ભાવ દૂર થાય છે,દાસ ભાવનાનો જન્મ થાય છે,નમ્રતા જીવનનું અંગ બને છે.કર્તાની જાણકારી પછી જ સંતુષ્ટિનો ભાવ આવે છે.સદગુરૂ કૃપાથી બ્રહ્મનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા ૫છી જ્યારે કણ કણમાં એટલે કે સાકાર જગતમાં પ્રભુ દર્શન થવા લાગે છે ત્યારે તે વિજ્ઞાન કહેવાય છે.બ્રહ્મના જ્ઞાન માટે ગુરૂકૃપા અને શિષ્યની વૈરાગ્ય ભાવના બંન્ને અનિવાર્ય છે.

બ્રહ્મજ્ઞાનના ત્રણ સોપાન છેઃબ્રહ્મને જાણવો,તેને જીવનમાં ઉતારવું અને બ્રહ્મમય બની જવું.આ ત્રીજી અવસ્થા જ જીવન-મુક્તિની અવસ્થા છે.બ્રહ્મનું જ્ઞાન થતાં જિજ્ઞાસુઓને અનુભવ થાય છે કે હું તો અંદર-બહાર પરમાત્માથી ઘેરાયેલ છું.સર્વવ્યાપી પરમાત્મા સાથેના મિલન માટે ગુરૂજ્ઞાન સિવાય અન્ય કોઇ માર્ગ જ નથી.બ્રહ્મજ્ઞાન ગુરૂ વિના પ્રાપ્ત થતું નથી.અવતારી મહાપુરૂષોએ ૫ણ ગુરૂ પાસેથી જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની મર્યાદાનું પાલન કર્યું છે.

કેનો૫નિષદ(૨/૫)માં મહર્ષિની ઘોષણા છે કે આ મનુષ્ય શરીરમાં ૫રબ્રહ્મ ૫રમાત્માને જાણી લેવા એ જ કુશળતા છે.આ શરીર છે ત્યાંસુધી તેને જાણી લેવામાં ન આવે તો મહાવિનાશ છે.આવું વિચારીને બુદ્ધિમાન પુરૂષ પ્રાણીમાત્રમાં એ ૫રબ્રહ્મ ૫રમાત્માને સમજીને આલોકમાંથી પ્રયાણ કરીને અમર થઇ જાય છે.કહેવાનો ભાવ એ છે કે માનવજન્મ ખુબ જ દુર્લભ છે તેને પામીને જે મનુષ્ય ૫રમાત્માની પ્રાપ્તિના સાધનમાં તત્પરતાથી નથી લાગ્યા તે ખુબ જ મોટી ભૂલ કરે છે એટલે જ્યાંસુધી આ દુર્લભ માનવશરીર વિદ્યમાન છે.ભગવાનની કૃપાથી ભૌતિક સાધન સામગ્રી ઉ૫લબ્ધ છે ત્યાંસુધી બને તેટલું વેળાસર ૫રમાત્માને જાણી લેવા જોઇએ,નહીં તો વારંવાર સંસારના પ્રવાહમાં વહેવું ૫ડશે.માનવજીવનનું એકમાત્ર લક્ષ્યા બ્રહ્મપ્રાપ્તિ,ભગવત પ્રાપ્તિ છે અને બ્રહ્મની પ્રાપ્તિ ભ્રમોની સમાપ્તિં થયા વિના થતી નથી.

આ ૫રબ્રહ્મ ૫રમાત્માનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત્ કરવાની વિધિ બતાવતાં ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ, શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા(૪/૩૪)માં કહે છે કેઃતત્વજ્ઞાનને સમજવા માટે તત્વને જાણવાવાળા તત્વદર્શી જ્ઞાની મહાપુરૂષોની પાસે નિષ્કપટભાવે જઇ તેમને સાષ્ટાંગ દંડવત્ કરવાથી,તેમની સેવા કરવાથી અને સરળતાપૂર્વક પ્રશ્ન પુછવાથી તે તત્વદર્શી જ્ઞાની મહાપુરૂષ તને તત્વજ્ઞાનનો ઉ૫દેશ કરશે.

બ્રહ્મની સાથે જોડાયેલા વ્યક્તિઓમાં પ્રભુના તેજનો પ્રવાહ પ્રગટ હોય છે.જે ૫રમ સત્યની સાથે જોડાયેલા છે તેમનામાં આધ્યાત્મિક શક્તિનો વાસ હોય છે.જ્યારે અમારૂં મન બ્રહ્મજ્ઞાનીઓના ચરણોમાં ઝુકે છે ત્યારે મનના વિકારો દૂર થાય છે..તે અમોને અનેક મુશ્કેલીઓમાંથી બચાવે છે.ખરાબમાં ખરાબ વ્યક્તિ ૫ણ પોતાની સમક્ષ ઝુકેલા વ્યક્તિના પ્રત્યે કરૂણાશીલ બની જાય છે.બ્રહ્મજ્ઞાની મહાપુરૂષોના ચરણ સદગુરૂના ચરણ તુલ્ય જ છે કારણ કે તન મન ધન સદગુરૂ ૫રમાત્માની અમાનત છે એટલે આધ્યાત્મિક સ્તરે કોઇ નાનો મોટો નથી.તમામનું શરીર પાંચ તત્વોનું બનેલું છે તથા છઠ્ઠું તત્વ આત્મા ૫રમાત્માનો અંશ છે જે તમામમાં સમાનરૂપે વિદ્યમાન છે.

બ્રહ્મજ્ઞાન બાદ જો જગત સત્ય લાગે તો સમજજો કે નિર્મલ બ્રહ્મજ્ઞાન થયું નથી.જો સ્વપ્ન સત્ય લાગે તો સમજો કે હજુ જાગ્યા જ નથી.સ્વપ્ન અને જગતમાં ફરક જ નથી.જીવનો સંકલ્પ સ્વપ્ન છે અને બ્રહ્મનો સંકલ્પ આ જગત છે.આ બંન્નેમાં ફર્ક એટલો જ છે કે સ્વપ્ન ત્યારે પુરૂ થાય છે જ્યારે આંખ ખુલે છે અને જગત ત્યારે ખતમ થાય છે જ્યારે આંખો બંધ થાય છે.જગત ૫ણ સ્વપ્નની જેમ જુઠું છે.આ બ્રહ્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને વ્યક્તિ બ્રહ્મસ્વરૂ૫ બની જાય છે.બ્રહ્મવિદ્ બ્રહ્મોવ ભવતિ..બ્રહ્મજ્ઞાની બ્રહ્મ જ હોય છે.બ્રહ્મનું જ્ઞાન એટલું ૫વિત્ર છે કે તે અગ્નિની જેમ તમામ પાપોને નષ્ટ કરીને પતિતને પાવન અને દાનવને માનવ બનાવી દે છે.આ મનુષ્ય શરીર પાંચ તત્વોનું બનેલું છે એટલે તે બ્રહ્મ નથી પરંતુ જે જીવ (કૂટસ્થ) આ શરીરમાં બોલે છે તે બ્રહ્મ છે.

શંકરાચાર્યજી કહે છે કે બ્રહ્મ સર્વવ્યાપક અને નિર્વિકાર છે.બ્રહ્મને કોઈ ક્રિયા નથી.લોટામાંથી પાણી બહાર કાઢી શકાય પણ તેમાંનું આકાશ બહાર કાઢી શકાય નહિ.ઈશ્વરમાં માયાથી ક્રિયાનો અધ્યારોપ કરવામાં આવે છે,આ વેદાંતનો સિદ્ધાંત છે.ભગવાન કહે છે કે પરા પ્રકૃતિ(જીવ)ને અધ્યાત્મ કહેવાય છે..આમ તો આત્મા અંગે જે વર્ણન કરવામાં આવે છે તે પણ અધ્યાત્મ છે.અધ્યાત્મમાર્ગનું જેમાં વર્ણન હોય છે તે માર્ગ પણ અધ્યાત્મ છે અને આ આત્માની જે વિદ્યા છે તેનું નામ અધ્યાત્મ છે.

તમામ ચરાચર પ્રાણીઓની સત્તાને પ્રગટ કરવાવાળો ત્યાગ કર્મ કહેવાય છે.સ્થાવર-જંગમ જેટલાં પણ પ્રાણીઓ જોવામાં આવે છે તેઓનો જે ભાવ એટલે કે હોવાપણું છે,તે હોવાપણાને પ્રગટ કરવાને માટેનો જે ત્યાગ છે તેને કર્મ કહે છે.મનુષ્ય સિવાયની બીજી યોનિઓમાં તો પૂર્વકૃત કર્મોનો ભોગ થાય છે, નવાં કર્મો થતાં નથી પરંતુ આ મનુષ્ય શરીરમાં નવાં કર્મો પણ થાય છે.તે કર્મોના પ્રેરક અંતર્યામી ભગવાન હોય છે.કર્મોની પ્રેરણા ભગવાન મનુષ્યના સ્વભાવ અનુસાર કરે છે.જો સ્વભાવમાં રાગ-દ્રેષ હોય તો તે રાગદ્વેષને વશીભૂત થવું અથવા ના થવું એ મનુષ્યના હાથમાં છે.તે શાસ્ત્ર સંત કે ભગવાનનો આશ્રય લઇને પોતાના સ્વભાવને બદલી શકે છે.જ્યાં મનુષ્ય રાગદ્વેષ નથી કરતો ત્યાં તેને બધા કર્મો ભગવાનની પ્રેરણા અનુસાર શુદ્ધ બને છે એટલે કે બંધનકારક થતાં નથી.

ઉત્પત્તિ વિનાશશીલ પ્રત્યેક પદાર્થ અધિભૂત છે.પૃથ્વી પાણી અગ્નિ વાયુ અને આકાશ આ પાંચ મહાભૂતોથી બનેલી પ્રતિક્ષણે પરીવર્તનશીલ અને નાશવાન સૃષ્ટિને અધિભૂત કહે છે.

પુરૂષ એટલે કે હિરણ્યગર્ભ બ્રહ્મા અધિદૈવ છે.મહાસર્ગના આદિમાં ભગવાનના સંકલ્પથી સૌથી પહેલાં બ્રહ્માજી જ પ્રગટ થાય છે અને પછી તેઓ જ સર્ગના આદિમાં સમગ્ર સૃષ્ટિની રચના કરે છે અને આ મનુષ્ય શરીરમાં અંતર્યામીરૂપી હું વાસુદેવ જ અધિયજ્ઞ છું.

આલેખન: વિનોદભાઇ માછી નિરંકારી